Centrum voor Levensvragen Flevoland

Een persoonlijke bijdrage van Anne van Leeuwen

Er was eens…

Een gezin dat leefde in de oude tijden. Vader, moeder, twee zonen en een dochter. De jongste zoon werd gevraagd om de leiding over een groot project op zich te nemen en zijn rechtvaardigheidsgevoel en lef kwamen hem daarbij goed van pas. Een wat humoristisch aspect in dit verhaal is echter dat het hem ontbrak aan een cruciale vaardigheid in zijn leidinggevende capaciteiten: Hij kon niet spreken!

Doch zoals dat kon gaan in families waren daar zijn broer en zuster die hem met raad en daad bijstonden. En zo ging dat jaren goed.

Totdat hij als jongste nog de enig overgeblevene van het gezin was. En hijzelf in de laatste maand van zijn leven, nu zouden we zeggen, in de palliatieve fase, was aangekomen.

En dan begint hij te spreken en te spreken; het werd de nalatenschap voor hen die hij achterliet.

Het woord nalatenschap komt uit de juridische taal en gaat veelal over geld en goederen. Het draagt echter ook aspecten in zich mee van overdracht van waardevolle spullen, onafhankelijk van hoeveel ze op dat moment (nog) waard zijn. Spullen die een bijzondere herinnering oproepen en waar de nabestaande troost en kracht aan ontleent na het overlijden van een dierbare medemens.

Een laatste aspect dat besloten kan zijn in het woord nalatenschap is de wijsheid en liefde die overgedragen is tijdens het leven of in die laatste intensieve fase van afscheid nemen.

Sinds vorig jaar september heb ik vanuit het CvL de werkzaamheden in het hospice in Dronten van één van de collega’s overgenomen, en in het afgelopen jaar heb ik vele gasten en hun families zien komen en gaan. Daarin was ik van een gepaste afstand of wat dichterbij, getuige van hoe zij deze indringende periode van hun leven met elkaar omgingen op weg naar het afscheid. Van hoe de dynamiek tussen hen in de laatste tijd van het leven van de gast, een bron van vreugde en kracht of van conflicterende pijn (en alles daartussenin) kon zijn. Wat overgedragen werd aan hen die achterbleven dat de nalatenschap werd waar zij mee verder gingen.

Wat het komende overlijden van een dierbare voor allen draagbaar kan maken, is een besef dat het geleefde leven niet van betekenisgeving verstoken hoeft te zijn omdat het gaat eindigen.

Wanneer zij het hoofdstuk van hun leven schrijven worden zij ieder deel van de eeuwigheid, en iets van hen die voorgaan, zal voortleven in de generaties die na hen zijn en zullen komen.

Daarbij kunnen (song)teksten ons gaande houden. Helpende teksten worden zij ook wel genoemd die vertellen over protest en/of perspectief.

Teksten en klanken die hen in de breedte en diepte weten te raken met een oerverlangen naar een vreedzame, gewenste staat van zijn.

Het bovengenoemde verhaal over het gezin dat ik beschreef laat zien hoe de beleving van tijd kan zijn. Wanneer de tijd menselijkerwijze beperkt is worden we alert omdat er een duidelijke grens is aan de hoeveelheid er nog rest om tot een afronding te komen.

In een laatste gesprek met een van onze oude gasten zochten wij samen tastend naar woorden die vertelden over zijn geleefde leven van toen en nu en wat hij naliet nu hij de aarde ging verlaten.

Tenslotte vertelde hij hoe hij zijn naderend sterven tegemoet ging. Er was rust. Zijn dichtgeslagen krant lag als stille getuige daarvan op zijn tafel. Hij was oud en van het leven verzadigd.

Te midden van onze samenleving, waar volkeren elkaar onderdrukken – het is van alle tijden – ontvouwde zich de levensgeschiedenis van deze mens waarna hij zich voegde bij de mensen van voorbij. Zomaar, in een bijna thuis huis, in een wereld die in brand lijkt te staan. Daar brandt ook deze metaforische vlam. En wij zullen daar al naar gelang onze mogelijkheden de handen behoedzaam omheen leggen, opdat die kleine vlam niet uitdooft.

Anne van Leeuwen

Een persoonlijke bijdrage van Marian van Leeuwen

‘Ik zou zo graag eens met iemand over de laatste levensfase praten. Kan dat ook met een geestelijk verzorger?’ Die vraag kwam op mijn pad. Peter is achtenzestig en vertelt dat hij steeds vaker aan zijn eigen sterven denkt. Hij heeft allerlei vragen, zoals: ‘Wie beslist er over mij als ik dat zelf niet meer kan?’ en ‘Kan ik nu al vastleggen dat ik niet in een verpleeghuis wil worden opgenomen?’
Hij heeft eigenlijk niemand om dit soort persoonlijke zaken mee te bespreken. Er zijn wel een paar goede vrienden, en zijn zoon, maar onderwerpen als een wilsverklaring, euthanasie, wie er zo meteen mag beslissen…  Die wil hij eerst voor zichzelf op een rijtje zetten.

We gaan in gesprek, want ja, ook hierover kun je met een geestelijk verzorger praten.

Peter vertelt dat een recente gebeurtenis er toe heeft geleid dat hij nu echt werk wil maken van zijn vragen over de laatste wil. Hij heeft namelijk zijn hond moeten laten inslapen. Het beestje kon niet meer lopen en had zichtbaar veel pijn. Het was een moeilijk besluit, maar Peter voelde dat zijn hond ondraaglijk leed en de dierenarts zag geen mogelijkheden meer voor behandeling. Precies de twee belangrijkste criteria voor euthanasie.

Toen hij het zijn zoon van drieëntwintig vertelde, reageerde die verontwaardigd. Zijn zoon vond dat je niet voor God mag spelen en was het er niet mee eens. Dit voorval bracht Peter bij de vraag wie namens hem beslissingen mag nemen als hij dat zelf niet meer kan. Als hij daar niets over op papier zet, zal dat zijn zoon zijn. Maar hij twijfelt nu of zijn zoon wel op één golflengte met hem zit.
‘Als hij de hond bij ondraaglijk lijden al niet wil laten inslapen, hoe zou hij dat dan bij mij doen?’ Hij heeft er wel over gepraat met zijn zoon, maar dat stelde hem niet gerust. Al zou hij het liefste willen dat hij zijn zoon wél die rol op zich kan laten nemen.

Tijdens ons gesprek realiseert Peter zich dat zijn zoon hierin nog kan veranderen, hij is immers nog jong. Hij besluit nu in een volmacht medische beslissingen iemand anders aan te wijzen, maar dit te herzien als hij het iemand anders, bijvoorbeeld zijn zoon, wil toevertrouwen. Dit gaf Peter rust. Geen enkele wilsverklaring is voor het leven, maar je kunt ze wel levend houden.

Marian van Leeuwen

Art by Paul Bulika (C)

Leven, tot het einde

Een persoonlijke bijdrage van Anne van Leeuwen.

Terwijl ik dit schrijf is het zondagmiddag 3 november. De zon schijnt op de herfstkleuren van de bomen en struiken en ik kan zelfs nog met een kop koffie in de tuin zitten. Genietend van dit moment gaan mijn gedachten terug naar gisteren, 2 november. Het ‘was’ Allerzielen.

In de westerse rooms-katholieke traditie worden de overledenen uit de parochie op deze dag herdacht en wordt er een mis opgedragen aan hen met een daarop aangesloten liturgie.

Ik herinner me een viering als deze tijdens mijn eerste praktijkdagen in de opleiding Theologie en levensbeschouwing.

In veel parochies is het gewoonte dat, als er een parochiaan vanuit de kerk wordt begraven er een kruisje wordt opgehangen op een daarvoor bestemde plek aan de muur. Op dat kruisje staat de naam van de overledene en parochianen hebben zo de gelegenheid om de mensen die hen uit de parochie ontvallen, te gedenken.

Op de eerstvolgende viering van Allerzielen wordt de familie uitgenodigd om naar de mis te komen, de naam van de overledene wordt genoemd, er wordt een kaars door hen aangestoken bij het noemen van de naam, en er is gelegenheid om het kruisje in ontvangst te nemen.

Het was een bijzonder mooie viering.

Het gedenken van overledenen gebeurt de laatste decennia ook in zorginstellingen, hospices en in uitvaarthuizen.

Daarnaast gaat Anita Witzier ons op de televisie voor om de mensen van voorbij te herdenken. Zij reist daarvoor door heel Nederland om met verschillende mensen de verhalen van verlies en herinnering op te halen en te delen met de kijker in het programma ‘Voor wie steek jij een kaarsje op?’.

Ik vierde Allerzielen dit jaar thuis op de televisie mee. Met de kachel aan en de gordijnen dicht, installeerde ik me voor de tv.

Verhalen werden gedeeld en namen getoond, daartussen zag ik ook de naam van Mirjam Willemse.

Mirjam Willemse was van beroep huisarts en zij was ongeneeslijk ziek. In de documentaire Dying to live, die een poos geleden werd uitgezonden (maart 2023, klik hier voor de link), is te zien hoe zij mensen in de laatste fase van hun leven bijstond. Zij pleitte ervoor dat mensen in gesprek gaan met (huis)arts en geliefden over wensen en grenzen in de laatste fase van hun leven. Een plan te ontwikkelen over de laatste fase, ook wel de Advance Care Planning genoemd door longarts Sander de Hosson. Hij heeft hier samen met Els Quaegebeur een boek over geschreven: Leven toevoegen aan de dagen.

Mijn gedachten gingen uit naar Yvonne, een jonge vrouw van net de in vijftig met uitgezaaide longkanker en een wens tot euthanasie. Enige tijd geleden nam ze contact op met ons Centrum voor levensvragen en vroeg zij mij, na ons kennismakingsgesprek, om haar te begeleiden.

Yvonne vertelde over haar wensen, en haar diepste wens: de wens om te Leven, tot het einde.

Ze wilde de weg die voor haar lag in volle bewustzijn gaan. En over wat daarin aan de orde kwam spraken we in alle rust met elkaar.

Toen haar huisarts niet toestemde om haar verzoek tot euthanasie uit te voeren, nam ze contact op met het expertisecentrum voor euthanasie. Ze werd begeleid door een team van artsen en verpleegkundigen, haar verzoek werd ingewilligd en zo leefde ze toe naar de datum waarop de euthanasie uitgevoerd zou worden en aan haar leven op aarde een einde zou komen.

Het was een mooi proces om van dichtbij mee te mogen maken. Yvonne groeide, stapje voor stapje, in open overleg en met haar meest geliefde mensen, naar het moment toe waarop ze afscheid van hen en het leven ging nemen. De dag voor de afgesproken datum namen wij afscheid van elkaar en op het uitgekozen tijdstip waarop ze zou overlijden brandde ik een kaars voor haar en haar familie.

Het was Allerzielen.

We hebben mensen herdacht die ons ontvallen zijn, in eigen kring en in de wijdere kring van onze samenleving. En vanmiddag, op 3 november, besef ik in een blik naar voren, dat aan die eindeloze rij van mensen die ons voorgingen, steeds weer mensen toegevoegd zullen worden. (Klik hier om te luisteren naar In de optocht door de tijd van Paul van Vliet).

En hoe wij, die het voorrecht hebben om naast het bed of de stoel te zitten in plaats van erin, een stukje mee op lopen. En het als een uitnodiging en een opdracht ontvangen. Om te Leven, tot het einde.

Anne van Leeuwen

Soms kun je een ontmoeting hebben die helend is. Een ontmoeting van zien en gezien worden. Vaak gebeurt het juist in het onverwachte, in het niet-moeten. Zo’n ontmoeting kan in de natuur, in de schepping zijn. Een indrukwekkende omgeving of een dier die je op de een of andere manier raakt, waarmee je je mee verbonden weet. Hoe kort misschien ook. Het kan muziek zijn, een tekst. Het kan ook een ontmoeting zijn van mens tot mens waarin iets van liefde, vrede of troost oplicht.

Vanuit de theologie klinkt er ontmoeting in de godsnaam: ‘Ik ben die er zijn zal’. De God van de Bijbel die zich laat kennen in barmhartigheid en rechtvaardigheid. Een God die ‘met toegenegen oren’ naar ons luistert. Zo staat er geschreven. Die nabij is in diepte van ellende en in het hoge lied.
Het is ook een God die werkt in en door mensen. De relatie met de ander, kan de weg naar de Ene zijn. Door vriendelijk en rechtvaardig te zijn. Wat je voor de ander doet, door ‘de naakte te kleden, de hongerige te eten geven, de gevangenen te bezoeken, de zieken te verzorgen; dat doe je voor Mij’, zo zegt Jezus. Iets daarvan wordt ook zichtbaar in de uitdrukking: ‘Wie goed doet, goed ontmoet’. Of in de Bijbeltekst: ‘Waar twee of drie in mijn Naam bijeen zijn, daar ben Ik in het midden’. Ook het denken van de Joodse filosoof Immanuel Levinas sluit hierbij aan: ‘Ieder mens verlangt naar het goede, en door onze verantwoordelijkheid te nemen voor de ander, in te staan voor de ander, ontmoeten we die (A)ander bij uitstek: de Eeuwige’. Kunnen we in navolging van die Naam, er zijn voor de ander? Die anderen écht zien, die op ons pad komen?

Op LinkedIn kwam ik een berichtje tegen over een bibliotheek. Dit was geen bieb met boeken maar een bibliotheek waar je mensen kunt ‘lenen’. Mensen van verschillende leeftijden, culturen, afkomst. Dit idee van een bibliotheek met levende boeken, komt uit Scandinavië. En sinds 2005 worden er ook in Nederland ‘uitleningen’ georganiseerd op wisselende locaties. Zoals op festivals, markten, congressen en in parken. Daar kun je voor een half uur iemand lenen. In gesprek gaan met die ander. Luisteren naar zijn of haar verhaal.

En daarbij, bedacht ik me, ontmoeten we elkaar pas echt als we erkennen dat we allemaal anders zijn. Die ander denkt anders dan ik, kijkt anders naar de wereld, heeft een ander levensverhaal. Het maakt immers uit waar je wieg staat, waar, hoe en met wie je opgroeit, welke handicap of welke kleur je huid heeft of welk talent je meegekregen hebt. Het is de kunst oog te hebben voor het anders-zijn van de ander.

En dat brengt ook iets!
 
Die ander, het andere, roept ons op, maakt ons wakker. Zijn of haar anders-zijn, brengt ons een nieuwe werkelijkheid, een andere kijk op de dingen. Wanneer we die ander of het andere echt ontmoeten, gaat er een wereld voor ons open.
Levinas zegt het zo: ‘Die ander die oneindig anders is, geeft ons de kans om een oneindige nieuwe wereld binnen te gaan. En als wij ons door die ander aan laten spreken, dan licht daar iets van de Onuitsprekelijke op.’ Iets van die Gans-Andere.

En er is hoop! Zelfs temidden van ellende, van polarisatie, van oorlog, zijn er ontmoetingen. Zijn er mensen die oog hebben voor een ander, die met toegenegen oren luisteren.
Laten we met die hoop dit nieuwe jaar ingaan, en die ander moedig en vasthoudend zoeken. En niet in de war raken als hij ons als een vreemde voorkomt. We zullen hem herkennen aan zijn wonden, aan zijn stem, wanneer hij tot ons spreekt. Aan de geest, die angst verjaagt en vrede brengt.

Marjanne van de Mheen

Een persoonlijke bijdrage van Marjanne van de Mheen

Afscheid nemen

Het mooie van mijn werk als geestelijk verzorger, zijn de ontmoetingen met mensen. Graag wil ik een gesprek eruit lichten…

Vaak spreek ik mensen in het hospice, terwijl zij in bed liggen. Ontdaan van het groot houden, het zich beter voor willen doen, de bekende muurtjes waar een mens zich achter kan verschuilen. En dat is niet per se negatief, maar het is bijzonder om een mens te ontmoeten op een kwetsbaar moment in zijn of haar leven wanneer die muurtjes er even niet zijn. Want mensen zijn kwetsbaar, dat is een gegeven. Er is niet veel voor nodig om een buts of blauwtje te lopen. Tegelijkertijd is een mens ook verrassend krachtig. Misschien wel juist in een bepaalde overgave aan het leven? Aan de dood?

Enkele weken geleden ontmoette ik een man in het hospice. Hij vertelde me over zijn leven. Het was een vol en rijk leven, wat in het teken had gestaan van zijn werk als directeur voor een grote organisatie. Met plezier en verantwoordelijkheid had hij die taak vervuld. Door zijn werk had hij veel van de wereld gezien en zijn steentje eraan bijgedragen. Ruim een jaar geleden was hij met pensioen gegaan. Het was de tijd geweest, om samen met zijn vrouw, bewust te kijken welke volgende stap ze in het leven wilde zetten. Het werd een ander huis, meer in de natuur waar ze vrienden en familie konden ontvangen. Maar niet veel later werd hij ziek.

Juist toen ik hem vroeg wie voor hem belangrijke anderen waren, stapte zijn vrouw de kamer binnen. De moeite op zijn gezicht verzachtte wat. En ondanks zijn kortademigheid kwam er geleidelijk meer ruimte voor zijn humor. Wat kan een ander van betekenis zijn! De een probeerde de ander op te beuren. Beiden probeerden de ander te ontzien. Niet te laten merken wat hun pijn en moeite was. Maar ‘in houden van’ is en blijft afscheid nemen pijnlijk en moeilijk. Daar ontkomen we niet aan. Toch is er juist in het vertellen, het aangaan van de pijn, in het opnemen van je kruis, verrassend genoeg, vaak ook vreugde en ontroering te vinden. En zo ook nu; de lach kwam, de dankbaarheid voor het leven dat ze geleefd hadden. De troost door de mooie dingen die ze samen hadden mogen beleven. De goede herinneringen, die zullen blijven.

Zijn vrouw liet ons nog even alleen. Ze wilde haar man ruimte geven, voor als er nog dingen waren, die hij zonder haar aanwezigheid wilde bespreken. Hij vond het goed. Hij wilde vooral doen, wat zij graag wilde, wat zij nodig had.

Nu dan, afscheid nemen, dat kon hij niet, zei hij. Dat vond hij het moeilijkst. Ik vroeg hoe hij dat dan gedaan had toen hij met pensioen ging. Hij was gewoon weggegaan, zonder afscheid te nemen. Mensen voelen zich vaak tot last, als ze ziek zijn, sterven gaan, maar ‘je kunt ze nog iets belangrijks geven,’ zei ik. ‘Neem goed afscheid. Voor jezelf en voor je vrouw, je dierbaren. Geef ze de ruimte om afscheid van je te nemen. Dat zal hen helpen. Het zal straks in het missen hen meer rust en vrede geven.’ Hoe benauwd hij ook was, hij luisterde aandachtig.

‘Je hoeft alleen maar jezelf te zijn en te ontvangen. En echt ontvangen is niet zomaar iets. Echt ontvangen is een groot geven.’ Het is troostend als je de kussen, de woorden die ze je geven, kunt ontvangen. ‘En in dit uurtje dat ik je een klein beetje heb leren kennen, denk ik dat je dat zeker kunt.’

Ik merk dat alles wat gezegd moest worden, gezegd is en ik geef hem een hand ter afscheid. Hij neemt mijn hand aan en bedankt me. ‘En valt mee,’ zegt hij. ‘Wat valt mee?’ Vraag ik. ‘Afscheid nemen,’ zegt hij met een spoor van humor in zijn ogen.

Twee dagen later, is hij, na afscheid te hebben genomen van zijn naasten, vredig ingeslapen. Rouw is er, maar ook dankbaarheid dat het zo mocht gaan. Vaak hebben we het over levenskunst, maar als de tijd ons gegeven is, is op een goede manier sterven ook een kunst.

Marjanne van de Mheen

Een persoonlijke bijdrage van Joke Drewes

Grensgesprekken

Via het Centrum voor Levensvragen ben ik als geestelijk verzorger regelmatig in het hospice Almere. Daarnaast werk ik in een woon-zorgcentrum, ook als geestelijk verzorger. Op beide plekken is de dood nooit ver weg. Ik vind het eervol om in de laatste fase in iemands leven dichtbij te mogen komen. Wat belangrijk is, drijft naar de oppervlakte en wordt vaak bespreekbaar.

Het is heel bijzonder om deelgenoot te mogen zijn van iemands gedachtewereld in de laatste periode. De angsten, de dromen, de zorgen, de gelatenheid. De kracht en waardigheid die tot het einde overeind blijft staan. Regelmatig komt het gesprek op het levenseinde, en wat dat voor iemand betekent. Het is iets waar veel mensen over na gaan denken als de dood dichterbij komt. Is de dood een punt, een komma, of iets daar tussen in? Af en toe klampt iemand me aan met wanhoop in de ogen, met de hoop dat ik als geestelijk verzorger een antwoord heb. Ik moet dan teleurstellen, ik ben er niet één van het soort dat met antwoorden rondloopt. Ik heb wat vage vermoedens en wat hoop, maar een stellig weten ontbreekt mij. Wel verzamel ik in mijn hart de antwoorden van de mensen die ik spreek.

Ik vind ze stuk voor stuk prachtig, in hun eigen kracht en kwetsbaarheid, en wil er hier graag een aantal delen.

“Ik ben als een golf in de zee. Het water heeft een tijdje deze vorm aangenomen en straks is dat voorbij. Het leven vindt dan weer een nieuwe vorm. Ik vind het wel moeilijk voor mijn familie, die gehecht zijn geraakt aan deze vorm. Zij zullen me toch missen.”

“Ik ben toch zo bang dat er reïncarnatie is… Ik had een moeilijk leven en ben blij dat het straks voorbij is. Het lijkt me vreselijk om weer van vooraf aan te moeten beginnen.”

“In mijn leven ben ik langs allerlei religies gegaan en blijven hangen bij het boeddhisme. In dat geloof gaat mijn ziel na de dood nog verder op reis. Nu het dichtbij komt vraag ik me af: geloof ik dat nou echt? Of ben ik daar toch te nuchter voor?”

“Ik hoop zo dat er één moment komt van totale verlichting: dat ik alles ken, alles begrijp en doorgrondt. En daarna het grote niets.”

“Ik geloof dat je in het leven een opdracht hebt, waarvan je moet leren. Kennelijk is mijn taak volbracht en heb ik genoeg geleerd. Wat ik heb geleerd heeft gaat mee in een volgend leven, waar ik weer verder zal groeien.”

“Volgende week ben ik er waarschijnlijk niet meer. Ik zal nog een tijdje herinnerd worden. Daarna is wat ik ben helemaal verdwenen.”

“Ik vind het ongelofelijk jammer dat mijn leven stopt. Maar ik vind het niet erg om dood te gaan. Doodgaan is niets. Letterlijk niets. Hoe zou ik daar bang voor kunnen zijn?”

Wat mij raakt in al deze gesprekken is dat mensen zichzelf zo recht in de spiegel aan durven kijken. Met alle hoop en wanhoop die erbij komt kijken. Een zoeken naar een manier om vrede te sluiten met het onvermijdelijke, ook als dat zo rauw en oneerlijk is. Er rest mij weinig anders dan luisteren, en als het gepast is met iemand mee op zoek te gaan. En ik besef me iedere keer weer, dat ik in mijn werk zoveel meer ontvang dan ik te geven heb.

Joke Drewes

Verzorging van de geest

Een persoonlijke bijdrage van Marian van Leeuwen

“Hallo Marian, heb jij nog ruimte voor een patiënt? Het betreft een 74-jarige man uit Denemarken.   Onlangs is hem verteld dat de behandeling niet meer werkt voor hem. Hij weet niet waar hij het zoeken moet. Heeft geen netwerk, echt helemaal niemand. En is de Nederlandse taal onvoldoende machtig om zaken als boodschappenservice en persoonsalarm te regen. Leidt een teruggetrokken leven, en lijkt dat zo te willen houden…” aldus een verwijzing van de palliatief verpleegkundige van het ziekenhuis.

Zoals vaker gaan we als geestelijk verzorgers met summiere informatie op pad. Telefonisch maak ik een afspraak en een paar dagen later zit ik bij de Deense meneer in de woonkamer. Een schichtige magere man met een grote televisie en alle gordijnen dicht.

Het eerste waar hij over wil praten is zijn wens dat de as – zijn as – op het graf van zijn vader in Denemarken in Århus wordt uitgestrooid. Hij laat mij een handgeschreven brief zien van zeven jaar geleden, waar hij deze wens al op beschreef toen hij hoorde dat er kanker bij hem was geconstateerd.

Het gesprek neemt een wending naar wat zijn vader voor hem betekent, wie er nog meer van betekenis voor hem is of was, en door wat of wie hij zich gedragen voelt.

Na dit eerste gesprek bezoek ik meneer iedere week en herhaalt hij steeds weer zijn wens. Daarnaast bleek hij, zoals de verpleegkundige van het ziekenhuis al had voorzien, ook praktische hulp nodig te hebben. Voor het aanmaken van een account bij de Lidl, voor het aanvragen van persoonsalarm en huishoudelijk hulp, en zelfs bij het ontvangen van de huisarts bij hem thuis.
Vervolgens wees hij zo’n beetje alles af. Hij wilde geen sleutelkastje bij zijn voordeur, dus kwam er geen persoonsalarm, en de huishoudelijke hulp zinde hem niet, dus die hoefde ook niet meer te komen. Zelfs de huisarts liet hij voor de deur staan.

Meneer had met nog één iemand contact, namelijk met een neef in Denemarken. Hij was bang dat zijn neef het bericht dat hij gaat sterven, niet aan zou kunnen. Neef heeft namelijk autisme. Na een aantal weken is hij zover om zijn neef te bellen. Ik ben erbij. Het is een emotioneel gesprek. Daarna bellen ze elkaar bijna dagelijks.

We bespreken vaak zijn wens om zo lang mogelijk in zijn eigen huis te kunnen blijven, maar niet alleen in huis te sterven. Het is een precair evenwicht. Meneer is ernstig verzwakt, kan nauwelijks meer de trap oplopen, maar wil ook geen bed beneden. Dan, op een dag, zie ik dat het niet meer gaat, meneer is die ochtend gevallen en zegt zelf ook dat het zover is. Hij wil naar het hospice. De coördinator van het hospice komt voor een intake, er is plek – godzijdank – en diezelfde middag wordt hij opgenomen. Tijdens het wachten op de ambulance praten we over wat het huis voor hem heeft betekend. In dit gesprek zie ik hem afscheid nemen van het huis dat hem zo lang geborgenheid gaf.  

In het hospice zeg ik hem gedag: “Tot na het weekend”. Waarop hij antwoordt “Als ik dat nog haal.”

En inderdaad, in dat weekend komt hij te overlijden, vredig en rustig. Het hospice schakelt de gemeentelijke uitvaartorganisatie in en als ik maandag contact opneem, lijkt mijn rol te zijn uitgespeeld.

Of niet?

Zijn wens dat de as op het graf van zijn vader wordt uitgestrooid blijft door mijn hoofd spoken. Tot hoever gaat mijn verantwoordelijkheid als geestelijk verzorger? Wat is dat, zorgen voor de geest? Ik bespreek het met een goede vriend die theoloog is. Hij zegt “Marian, of je het nou als geestelijk verzorger of als mens doet, als jij meneer in deze laatste wens nog wil tegemoetkomen, dan moet je dat gewoon doen.” Door hem gesterkt bel ik de gemeente, de uitvaartorganisatie en het crematorium. Ik krijg alle medewerking en wordt gemandateerd om de as op te halen. Ik neem contact op met de neef in Denemarken, die in Århus woont. Hij verzekert mij de as te zullen gaan uitstrooien op het graf van zijn grootvader. De gemeente wil zelfs de verzendkosten betalen.  Dan zegt mijn bevriende theoloog dat hij en zijn vrouw deze zomer naar Denemarken gaan en de as bij de neef willen brengen. En zo is het gegaan.

Marian van Leeuwen

Een persoonlijke bijdrage van Rawie Sewnath

Karma is een uitdaging. Voor mij – geboren en getogen in een hindoe gezin – wordt het weer eens duidelijk dat westerlingen vaak een verkeerde uitleg of duiding geven aan oosterse begrippen. Karma komt wat mij betreft sterk overeen met de 3^e wet van Newton die ik vereenvoudigd lees als: actie = reactie.

Karma is een natuurwet en kent geen oordeel, dus is er überhaupt geen sprake van goed of kwaad. Goed en kwaad zien we veelvuldig terug in de Abrahamitische religies, te weten: jodendom, christendom en islam. Daar worden gesproken over koosjer en tereefa, deugd en zonde, halal en haram. Oosterlingen denken eerder in termen van onwetendheid (avidya).

Doe je karma uit onwetendheid, dan heeft dat een gevolg. Doe je karma bewust, dan heeft dat ook een gevolg. Maar dan wel zonder een oordeel te hebben over de persoon in kwestie.

En juist dat onbevooroordeeld, onbevangen aanwezig zijn in het contact met de ander, noemen geestelijk verzorgers ‘presentie’.

Voor een westerling is het begrijpelijkerwijs soms lastig om een goed begrip te hebben van oosterse inzichten. Immers, er is geen sprake van doorleefde ervaring van de traditie (embodied knowing).

En daarom nodig ik de lezer van harte uit om bij zingevingsthema’s, existentiële, levensbeschouwelijke en spirituele vraagstukken een beroep te doen op de professionals van het Centrum voor Levensvragen. In het bijzonder als de hulpvrager uit een andere cultuur komt.

Rawie Sewnath